ŹRÓDŁA / KWIATY / Nr 4/86

kwiaty storczyków

Już w starożytności urzekały ludzi swym pięknem i intrygowały tajemniczością. Storczyki z rodzaju Cymbidium, obok złocieni, uprawiano w Chinach już na tysiąc lat przed naszą erą. Konfucjusz (551-478 r. p.n.e.) sławił ich zapach, a na określenie storczyka użył znaku 'lan', co znaczy czystość, wdzięk, miłość, elegancję, piękno, skromność i doskonałość. Storczyki rosną niemal na całej kuli ziemskiej z wyjątkiem strefy biegunów i wiecznie oblodzonych szczytów górskich. W Arktyce podczas krótkiego lata kwitnie Calypso bulbosa, by następnie w czasie długiej i ostrej zimy przeżyć w głęboko zamarzniętej ziemi. W Europie i Ameryce Północnej występuje około 150 gatunków rosnących na łąkach, torfowiskach i w lasach, od nizin po szczyty górskie. Większość z nich żyje jednak w tropikach rosnąc na konarach drzew jako epifity. Najwięcej storczyków występuje w południowo-wschodniej Azji, bo ponad 6 500 gatunków, w Ameryce Południowej jest ich około 4 500, a w Afryce 1 800. Na stosunkowo niedużym obszarze Nowej Gwinei spotykamy aż 3 500 gatunków, a w Australii 600, przeważnie endemicznych gatunków, w tym wiele gruntowych. Wspólną cechą różnych gatunków, decydującą o przynależności do rodziny storczykowatych, jest budowa kwiatu. Są one prawie zawsze grzbieciste, mają barwny okwiat składający się z 6 działek ustawionych w dwóch okółkach.
rys.1 schemat budowy kwiatu storczyka
1.zewnętrzne działki okwiatu 2.wewnętrzne działki okwiatu 3.warżka 4.ostroga 5.prętosłup

Jedna z działek wewnętrznego okółka różni się od pozostałych wymiarem, kształtem, a często i barwą. Tworzy ona tak zwaną warżkę, na ogół u nasady wyciągniętą w ostrogę gromadzącą nektar w kwiecie. Występuje 6 pręcików w 2 okółkach, najczęściej zredukowanych do 1, czasem do 2 "stojących" na wydłużonym dnie kwiatowym, zwanym k o l u m i e n k ą i zrośniętych z szyjką i znamionami słupka w tak zwany p r ę t o s ł u p .
rys.2 budowa wewnętrzna kwiatu

Znamię słupka jest trudno dostępne. Ziarna pyłku zlepione są w maczugowatą, woskową masę zwana p y ł k o w i n ą, opatrzoną trzonkiem i uczepkiem.
rys.3 prętosłup (część górna)

Budowa kwiatów storczyków podporządkowana jest zapylającym je owadom, które zwabiane są ich zapachem, barwą i kształtem. Dużą rolę odgrywa wysunięta warżka. Jej rysunek i kształt wskazują drogę do wnętrza kwiatu i do nektaru znajdującego się w ostrodze. Występująca na warżce mięsista tkanka, a w niej związki odżywcze (tłuszcze, skrobia i cukry) są dla owadów smacznym, treściwym pokarmem. Niektóre kwiaty storczyków upodobniły się do konkretnych owadów lub innych zwierząt celem ich zwabienia lub odstraszania, co jest zjawiskiem m i m i k r y, w świecie roślin rzadko spotykanym. Nazwa rodzajowa azjatyckiego storczyka Phalaenopsis pochodzi od greckich słów "phalaina" i "opsis", co znaczy "do ćmy podobny". Białe kwiaty widoczne są nocą, wśród ciemnej zieleni tropikalnego lasu. Do zapylenia zwabiają one motyle nocne. Niektóre gatunki storczyków o żółto-brązowych i brunatnych kwiatach wabią muchówki nie tylko barwą, ale i zapachem mięsa, między innymi Stanhopea. Jej kwiat swym kształtem, barwą i rysunkiem przypomina głowę węża. Interesujące są żółte i różowe kwiaty amerykańskich gatunków Oncidium z wyraźnymi brązowymi plamkami, zebrane w wielokwiatowe grona lub wiechy. Umieszczone na wiotkich pędach poruszając się na wietrze, przypominają chmarę owadów. Wywołują przez to agresję błonkoskrzydłych, które atakując kwiaty zapylają je. Owady odwiedzające kwiaty storczyków przenoszą na czułkach, głowie, tułowiu, nogach i innych częściach ciała lepkie pyłkowiny na znamię innego kwiatu tego samego gatunku. Dzięki temu zapewniają zapylenie, zapłodnienie i wykształcenie owocu, którym jest torebka nasienna. Specjalizacja kwiatów storczyków rozwinęła się w różnych kierunkach. Niektóre rodzaje tworzą kwiaty pułapkowe. U Cypripedium - obuwików i Paphiopedilum - sabotków - nazywanych "pantoflem bogini Wenus" - workowata warżka jest tak zbudowana, że po wejściu owada zamyka mu odwrót. Podobne pułapkowe kwiaty występują u storczyka Pterostylis. U niektórych gatunków Bulbophyllum powabnią są pozostałe działki okwiatu, a warżka pełni rolę klapy zamykającej pułapkę. Szczególnie perfidne są kwiaty europejskich i azjatyckich gatunków Ophrys - dwulistnika. Warżki kwiatów swym zabarwieniem, wielkością i kształtem udają samiczkę owadów. Kwiaty te przywabiają samce nie tylko wyglądem, ale i specyficznym seksualnym zapachem. Zaobserwowano, iż samce tych owadów wcześniej dojrzewają i pojawiają się w przyrodzie niż samiczki. Odwiedzając kwiaty storczyków imitujących je, próbują łączyć się z nimi płciowo, a przenosząc przy okazji pyłkowinę, zapylają zwodniczy kwiat. Fioletowe i szkarłatnoczerwone kwiaty południowoamerykańskich storczyków, głównie z rodzaju Masdevalia, nie wykształcających warżki, zapylają kolibry, które unosząc się w powietrzu, wysuwając z długiego dzioba jeszcze dłuższy język, pobierają nim nektar i przy okazji pyłkowinę. Tak charakterystyczna dla storczyków obcopylność ma swoje wyjątki. W niektórych warunkach kwiaty zapylane są własnym pyłkiem, co obserwowano między innymi u Cattleya aurantiaca, Maxillaria crassifolia, Epidendrum difforme, Encyctia cochleata, a także u europejskich Ophrys opifera i Cephalanthera longifolia. Nazwa (z greckiego) Cymbidium związana jest z łódkowatym ksztaltem warżki. Kwiaty są białe, kremowe, zielone, w odcieniach różu do głębokiego brązu. Rysunek mają delikatny, może występować paskowanie i plamy na działkach, a na warżce ciemniejszy refleks i jaśniejsze wnętrze gardzieli. Cattleya i pokrewne rodzaje, jak Laelia, Epidendrum, Brassavola oraz ich uprawne mieszańce (Laeliocattleya, Brassolaeliocattleya) wydają kwiaty białe, kremowe, lila, różowe, fioletowe, rzadziej żółte, pomarańczowe i czerwone. Bardzo rozbudowana warżka jest na ogół intensywniej zabarwiono niż pozostałe działki okwiatu. Kwiaty obuwików i sabotków są najczęściej biało-zielono-żółto-brązowe, w różnej kombinacji tych barw, np. u Cypripedium calceolus, jedynego przedstawiciela obuwików rosnącego w Polsce. Kwiaty storczyków różnią się także wielkością. Bywają olbrzymie, jak u Cattleya warscewiczii (do 20 cm średnicy), czy też Angraecum sesquipedole (18 cm średnicy i zaopatrzone dodatkowo w 30 cm ostrogę), i o bardzo drobnych kwiatach, np. u Pleurothallis ciliaris, Stelis ophloglossoides czy Listera ovata. Wszystkie storczyki są roślinami zielnymi, a ich wielkość waha się od kilku centymetrów do kilkunastu metrów (np. Vanilla, Vanda), jednak większość osiąga wraz z pędem kwiatostanowym kilkadziesiąt centymetrów. Kwiaty storczyków najczęściej zebrane są w groniaste kwiatostany, chociaż nie brak i kłosów lub wielokwiatowych wiech. Pojedyncze osadzenie kwiatów na pędzie jest rzadkością. Liczba kwiatów w kwiatostanie bywa różna, od kilku lub kilkunastu do ponad 200 (Epidendrum, Oncidium, Phalaenopsis czy Renanthera). Pędy kwiatostanowe mogą być bardzo długie, do 3 metrów (Oncidium altissimum, O. leucochilum) lub wysokie do 1,5 m (Cymbidium, Schomburgkia undulata). Zainteresowanie Europejczyków egzotycznymi storczykami pojawiło się już 300 lat temu, co związane było z odkrywaniem nowych kontynentów i ich kolonizacją. Zajęły się nimi przede wszystkim ogrody botaniczne. Dzisiaj największe, liczące około 5 000 taksonów, kolekcje mają Królewskie Ogrody Botaniczne w Kew koło Londynu i Uniwersytecki Ogród Botaniczny w Heidelbergu (RFN). Wśród sąsiedzkich ogrodów wyróżnia się Uniwersytecki Ogród Botaniczny w Halle (była NRD), którego kolekcja storczyków liczy ok. 2 500 gatunków.

W ostatnim 40-leciu storczyki stały się popularnym hobby średnio zamożnych warstw społeczeństwa europejskiego i amerykańskiego. Dzięki poznaniu biologii tych roślin, opracowaniu metod uprawy, wyhodowaniu odmian łatwiejszych w pielęgnacji i niezawodnych w kwitnieniu, a przede wszystkim dzięki opracowaniu metod rozmnażania, storczyki stały się dostępne dla wielu zainteresowanych nimi amatorów. Kwiaty storczyków urzekają swym pięknem i cieszą trwałością. Phalaenopsis, Paphiopedilum, Zygopetallum mogą utrzymać się na roślinie około 6 tygodni, a nawet 3 miesiące. Mniej trwałe są kwiaty Cattleya, Oncidium, Odontoglossum, Epidendrum, Vanda (2 do 3 tygodni). Są także i jednodniowe kwiaty, np. Vanilla i Stanhopea.

prof. dr Krystyna Kukułczanka

Tekst pochodzi z kwartalnika Kwiaty 4/86 i został opublikowany za zgodą Redakcji.